Năm 2021, bất chấp những diễn biến không thuận lợi của đại dịch COVID-19 lên nền kinh tế Việt Nam, tác động lớn đến môi trường kinh doanh và hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, thị trường trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) vẫn duy trì tốc độ tăng trưởng ấn tượng ở mức hai con số, tăng trưởng kép bình quân giai đoạn 2017-2021 đạt xấp xỉ 55%, tổng giá trị phát hành đạt 657 nghìn tỷ đồng trong năm 2021, chưa tính 1,43 tỷ USD trái phiếu huy động trên thị trường nợ quốc tế.

Lượng nhà đầu tư cá nhân, cả chuyên nghiệp và nhỏ lẻ, tham gia vào mua và sở hữu TPDN đang tăng nhanh, vậy một số yếu tố mà nhà đầu tư cần phải đặc biệt quan tâm đến là gì? Bài viết sẽ mang đến cho quý nhà đầu tư câu trả lời chi tiết cho vấn đề này.

1. Vấn đề bảo lãnh

Hiện nay phần lớn là bảo lãnh phát hành chứ không phải là bảo lãnh thanh toán. Bảo lãnh phát hành là việc tổ chức bảo lãnh cam kết mua lại một phần hoặc toàn bộ trái phiếu phát hành nếu không phân phối hết. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất đối với nhà đầu tư là bảo lãnh thanh toán của tổ chức tín dụng hoặc của công ty mẹ, công ty liên kết.

Bảo lãnh thanh toán của tổ chức tín dụng thường không có nhiều và rất ít trường hợp tổ chức tín dụng đứng ra bảo lãnh thanh toán cho bên thứ ba không liên quan. Trên thị trường chủ yếu là bảo lãnh được thực hiện bởi công ty có quan hệ mẹ - con và với các công ty có liên quan sở hữu trực tiếp hoặc gián tiếp.

Do đó, với trái phiếu được bảo lãnh, nhà đầu tư cần phải đánh giá cả đơn vị bảo lãnh thanh toán. Như FiinRatings đã chỉ ra, các doanh nghiệp bất động sản chưa niêm yết thường có khả năng chi trả nợ vay yếu hơn nhiều so với các doanh nghiệp niêm yết, và phần lớn trong số đó là các công ty dự án hay là các công ty được lập ra để phát triển dự án. Các doanh nghiệp này nếu muốn huy động được vốn cần phải thế chấp tài sản của công ty mẹ hoặc được bên thứ ba hoặc công ty liên quan đứng ra bảo lãnh. Lúc này, rủi ro tín dụng lại nằm ở đơn vị bảo lãnh nhiều hơn chứ không chỉ dừng lại ở tổ chức phát hành.

Vì vậy, trong nhiều trường hợp, rủi ro nằm ở công ty mẹ hoặc công ty liên quan còn lớn hơn đơn vị mà nhà đầu tư thấy tên trên Hợp đồng sở hữu trái phiếu. Khi đó, các trái phiếu có bảo lãnh thanh toán chưa chắc đã an toàn hơn so với trái phiếu không có bảo lãnh thanh toán.

2. Cam kết mua lại của đơn vị phân phối

Cần phải xác định rõ là cam kết mang tính không chắc chắn hay cam kết chắc chắn sẽ mua lại trái phiếu mà nhà đầu tư đang sở hữu. Thống kê của FiinRatings cho thấy cam kết mua lại thường là cam kết tương đối/cam kết không chắc chắn, tức là các đơn vị phân phối sẽ đứng ra mua lại trái phiếu hoặc tìm kiếm người mua trái phiếu để nhà đầu tư chuyển nhượng lẫn nhau. Ở đây, nhà đầu tư lưu ý rủi ro từ hai góc độ là giá và người mua trong trường hợp xảy ra sự kiện vỡ nợ. Với tình trạng bình thường, tức là tổ chức phát hành trả lãi đều đặn và không có sự kiện gì bất thường thì thanh khoản của những trái phiếu sẽ tốt, nhưng nếu có sự kiện tín dụng xảy ra hoặc nhà phát hành không đáp ứng được nghĩa vụ chi trả được lãi gốc vay thì thanh khoản của trái phiếu sẽ bị ảnh hưởng. Khi đó, các cam kết mua lại cơ bản không còn tác dụng do đơn vị phân phối đó không tìm được người mua hoặc đơn vị phân phối không mua lại nữa.

3. Tài sản bảo đảm

Nếu tài sản bảo đảm là bất động sản và dự án hình thành trên bất động sản thì cần phải nắm được dự án nằm ở đâu, đơn vị định giá có tên tuổi hay không.

Các tài sản đảm bảo là cổ phiếu có mức độ dao động lớn và phụ thuộc rất nhiều vào năng lực tín dụng của tổ chức phát hành. Do đó, nếu tổ chức phát hành gặp khó khăn trong việc trả nợ, giá trị của cổ phiếu cũng sẽ suy giảm nhanh chóng, ảnh hưởng đến giá trị của tài sản đảm bảo. Trên thực tế, chỉ các nhà đầu tư tổ chức mới có khả năng xử lý hoặc cấu trúc lại doanh nghiệp và quá trình này thường kéo dài nên không có nhiều ý nghĩa về mặt đảm bảo cho nhà đầu tư cá nhân.

Ngoài ra, các trái phiếu được đảm bảo bởi các bất động sản và tài sản hình thành từ vốn vay cũng rất rủi ro. Nếu không hoàn thành đúng theo kế hoạch đầu tư, giá trị tài sản đảm bảo sẽ bị ảnh hưởng đáng kể, ngoài ra thời gian xử lý tài sản đảm bảo kéo dài sẽ ảnh hưởng đến khả năng thu hồi vốn đầu tư của nhà đầu tư.

Theo quan sát của FiinRatings, việc đẩy lãi suất lên cao để chào bán trái phiếu ra thị trường đôi khi còn tạo ra hiệu ứng ngược, tức là khó bán được trái phiếu do nhà đầu tư sẽ đặt ra câu hỏi là doanh nghiệp đó có vấn đề gì mà lãi suất chào cao hơn so với trung bình của thị trường và đôi khi còn là cao bất thường. Vì vậy, trên thực tế có những trường hợp các tổ chức phát hành có năng lực tín dụng ở mức trung bình và yếu vẫn phát hành trái phiếu với lãi suất chỉ cao hơn một chút so với nhóm tổ chức phát hành có năng lực tín dụng ở mức khá. Do đó, nhà đầu tư sẽ gặp khó khăn trong việc lựa chọn trái phiếu làm sao lãi suất phù hợp với khả năng tài chính của họ nhưng ít rủi ro hơn.

FiinRatings nhấn mạnh năng lực tín dụng mới là yếu tố quyết định khả năng chi trả gốc và lãi vay của doanh nghiệp. Do đó, bên cạnh các yếu tố nêu trên, nhà đầu tư cần phải đánh giá được tình hình tài chính của doanh nghiệp hiện nay ra sao, hoặc chọn giải pháp đầu tư thông qua các sản phẩm của quỹ đầu tư trái phiếu uy tín trên thị trường nếu gặp khó khăn trong việc đánh giá. Điều này giúp nhà tránh rơi vào tình huống “vàng thau lẫn lộn”, tức là mua phải trái phiếu có mức độ rủi ro cao nhưng lãi suất thì chưa tương xứng, hoặc các trái phiếu “3 không”: không bảo lãnh thanh toán, không tài sản bảo đảm và không xếp hạng tín nhiệm.

4. Quy định điều kiện để được xác định là nhà đầu tư cá nhân chuyên nghiệp hiện nay

Có thể thấy rằng quy định hiện nay tương đối lỏng, và việc xác minh tư cách nhà đầu tư chuyên nghiệp chỉ mang tính thời điểm, ví dụ nắm giữ danh mục cổ phiếu giao dịch trên 2 tỷ đồng tại thời điểm xác minh là đã có thể được xác nhận là nhà đầu tư chuyên nghiệp.

Về vấn đề này, như FiinRatings đã từng chia sẻ, trên thị trường tài chính luôn tồn tại sự bất cân xứng về mặt thông tin. Năng lực phân tích đánh giá thông tin giữa nhà đầu tư tổ chức và phần đông nhà đầu tư cá nhân cách nhau rất xa, đặc biệt với sản phẩm mới như TPDN, trong đó đa phần là của doanh chưa niêm yết và mức độ công bố thông tin rất hạn chế. Do đó, làm sao để lựa chọn được trái phiếu có độ an toàn cao, rủi ro phù hợp với năng lực tài chính và phân bổ sao cho hợp lý giữa các loại tài sản nắm giữ là băn khoăn hoàn toàn chính đáng của nhà đầu tư cá nhân.

Ngoài ra, việc chưa hiểu rõ quy định về loại trái phiếu nào thì nhà đầu tư không chuyên được phép mua bán chuyển nhượng dẫn đến trường hợp là trên thực tế không ít nhà đầu tư cá nhân không chuyên mua trái phiếu phát hành riêng lẻ thông qua hợp đồng ủy quyền với một nhà đầu tư cá nhân chuyên nghiệp, hoặc chỉ xác định tư cách nhà đầu tư chuyên nghiệp chỉ tại thời điểm nào giao dịch mua ban đầu. Mặc dù các quy định pháp lý chưa thực sự rõ ràng, đây cũng là rủi ro pháp lý cho nhà đầu tư khi xảy ra rủi ro. Chẳng hạn, trong sự kiện vỡ nợ, quyền lợi của nhà đầu tư đó sẽ không có cơ sở chắc chắn hoặc có thứ hạng xếp sau các chủ nợ khác nếu như điều kiện tham gia không được đáp ứng theo quy định hiện hành.

Đây là một trong những chủ đề được thảo luận trong tọa đàm FiinGroup Invest Summit: Triển Vọng Đầu Tư Năm 2022, quý vị có thể tham khảo thêm tài liệu của chúng tôi:

TIẾNG ANH

TIẾNG VIỆT